CUENTOS ANDINOS, mucho mejor , si son HUANTINOS. (ASIKUNAPAQ HINA)
“QALAY QALAYCHALLA” - “ AL DESNUDO, SIN TAPUJOS”
RECOPILACION Y ADAPTACION : Guillermo Chancos Prado. “Tiuti” DNI: 10117380. Telf.3567571- 993204885. guillermotiuti@hotmail.com
DURACION APROXIMADA: 90 minutos.
Huk kutis kasqa, Huanta llaqtapa uchuy caserionpi-kanman chusmi Iguainpa waqtachanpi-, allí allin riqsisqa WARMISU manay casarakuq, manay cevelakuq; yaqapaschà karqaña kimsa chunka pichqayuq watayuqña, puquy puqusqa warmiña.
Hatun karaysi payqa-yaqa cuarta himillañas iskay metroman faltasqa sayariykuptinqa.
Yana chukcha trenzazapasu, ñawinpas tarukapa hinas uqiy uqiychas, uyachanqa chay Lorequcha puka manzana hinaraqsi, simichallantaqsi duraznopa sisan colorniyuq- ¡ añallaw muchaykunapaq hinaraqsi-; qasqunpiñataqsi sayarayaspa –munachikuq hina kachkan ñuñuchallanqa- iskay puqusqa añaka lucuma kaqlla; huamanguinapa muyuchiy heladonninmantapas astawan miskisuraq.
Hatun karay warmipaqa sikinpas chay feriapi qilluy qilluy zapallospa hinas parqay parqaysus.
¡Yanqakunatañachus rimachkani, chayllapiñayà! ¡Semana Santamiki, Jisus.!
¡Chaypuniqa huchallikuchwanmi paymanta imay kayninmanta rimaspaqa.!
Mana puni “qari riqsiqsi “ payqa , chaychiki sutichanpas kapuwarqanchik “Vergenea” nisqan , mamacha Asuntapa kuyakusqan iñiqnin, santa vergin warmi.
Warmallaraq kachkaptinsi, Vergeneataqa tayta-mamanku rimapayarqaku kaynata: ¡Ama punin qariwanqa kankichu manaraq casarakuspaykiqa, paykuna munanku huchallikunaykita ,asikuwananchikpaq, yanqa maykunapipas honranchikmanta rimapakunankupaq.!
“Ñuqam tiksi muyuta riqsichirqani puntata” nispam rimapakunmanku. ¡Huchallikuwaqmi, uray pachapim ñakariwaq, nina quchapim qaparkachawaq tuta punchaw; chaynam chayqa, uyariyyà nisqaykuta, allinta kawsanaykipaq; allin sunqu qarita maskaspa, suyaspa, casarakunaykipaq, desposakunaykipaq.!
Chayta yuyarispansi, umanchaspansi, qarikuna rimapayaptinpas, payqa ninsi: mamaykitaraq, taytaykitaraq riqsiykachillaway; sapallan ,mana churiyuq kasqaykitaraq qawaykachillaway, icha chaymantaqa yanayki kayman, nispas nirqa maqtakunataqa.
Llaqta qarikunas qawapayanku yaqa puqusqa blanquilluta hina- kachuchaykuyta munaspa, miskichanta mallinankupaq; chay pachapaqa yanqallañas allin tukunku llapallanku; kuyakuq ,mana warmiyuq, sapallan àngil de las guarda hinas maykunapipas rikurinku, aqaruwaykunaqa.
Vergenea musyansi qacha qarikunapa qanra munasqantaqa, huk ratuchalla paywan kaykunankuta; chaysi chay enteresadokunata mana kasuspa, kuyakuqnin qarita maskan ,suyan watan watan, wasinpi tayta mamanpa ima rurasqanta rurarispa, uywakunata urqukunapi michispa, iglesiata rispa, rezakuspa, llaqtanta yanapaspa.
Chawpi llaqtapiqa kansi projisor, guardea cevel,juwis,jitarristakuna,imaymana runakuna.
Ñawpaq kaq projisurninsi allinsuta qawaykuspan, yaqa quri qinti hinas suquchaykuytas munachkan colegio waytachataqa, chaysi mañakun yachachiyta, kaynata nispa:
Virginia, mi querida alumna, tienes que terminar tu primaria, yo te enseñarè en tu casa o en el mio, porque la educación es la mejor herencia, pues ya tienes muchos animales.
Pero analizando bièn , mejor será en mi casa con pizarra, tiza, borrador ,gaseositas; a partir de las seis de la tarde, te darè clases a ti solita, “clase exclusiva”.
Allì vamos a practicar el nuevo método pedagógico “ABCCHE, asno supiche”
Vergeneachaqa mana miki upachu, chaylla cuentata hukuruspas ,projisurchata tuqaykun, hinaspas tanqaririspas saqerparin, kaynata rimakakuspa: ¡Awllaykipa asnunta supirachimuy chacra maistrucha, qanra, aqaruway, allqo!
Wakin llaqta qarikunapas yaqa “uma muyuyllañas” kanku Vergeneamantaqa.
Jitarristakunapas semanan semanan serenataykunku, chaysi Vergeneapa mamamqa puqusqa ispayta huñuykuspas takiqkunamanqa maqchiykamun.
Paykunas mayupi mayllachakaykamuspanku hamuq kaq semanantaqa huktawan serenatamunku miskisutaraq.
Vergeaneachallataqa tayta mamansi qaqchan, paypa munasqanmantapas kanman hina; chaysi rimarin: ¡“mamay manam ñuqachu hamuy nini chay jitarristakunataqa, paykunachiki munaspanku takipayanku pi sipaskunatapas. Amayà mana kaqmantaqa qaqchallawaychu, mana huchaymantaqa waqachiwaychu.”!
Chayna piqa allquwanyà kachuchimuy, suwata hina, nakaqta hina”.
Yana allquqa supay awllakuqsi, pimanpas pawaykun kachunanpaqsi.
Pillinkintu jitarristakunaqa sabeduchallanas kanku, “Grengocha” sutiyuq yana allqu mana kachunanpaqsi apanku llama aychachata, waca tulluchata; chayta waqrunankamas qawkalla serenataykunku Vergeneataqa.
“Grengochaqa” ñas costonbrakurunña kay allin runakunawanqa, hamuptinkuqa –mana doyñon imata ninanpaqsi , yanqallañas awllaqtukun, kachuqtukun….ameguerochallañas jitarristakunawanqa, aycha tullurayku..”perro que ladra , no muerde”, chaynachiki.
Allqupas –“Grengocha” nisqan-, kuskas Vergeneawan uyarinku kay waynochata :
Qawaylla, qawaykamullaway
Rikuylla rikuykamullaway (bis)
Lociro kanchariq ñawichallaykiwan
Lociro kanchariq ñawichallaykiwan.(bis)
Mana punis warmiqa lluqsimunchu wasi qawarinanmanqa, yachansi jitarristakuna llunpa llunpay trago-aqa wiqsa kasqankuta, iskay kimsa pasñakuna waqachisqankuta, chaysi uyanta huk waqtaman wikatarispas puñukuq ripukun.
Guardea cevel capetanpas, Vergeneataqa supaytas munan qapiykuyta, veolayta. Imakunatapas yanqañas umanpi muyuchin carcelmanpas apachinanpaq, hinaptinsi allin warmichallaqa huk kaq callellanta purikusqa, sumaq waliyuq , corpiñusapa.
Domingo misamanta lluqsispa wasin richkaqtas-comisariapa waqtachanpi suyaykuspas -,capetanqa iskay guardeakunawan Vergeneataqa qayachimun, paykunas pusanku ; mana punis manchakunchu Huantina warmiqa; chaypis capetanqa kaynata kamachikun:
Señorita Virginia, en mi condición de Jefe Polìtico Militar de la Zona de Huanta, he decidido incorporarle a las filas de la Benemèrita Guardia Civil del Perù, para el resguardo de la soberanía nacional y del estado de derecho. Inmediatamente pondrè en conocimiento del Ministro Hidalgo y del Presidente Garcìa.
Conocemos su valentía y honestidad, tiene usted porte , prestancia y la gente le respèta; por lo tanto le destacarè a la zona del VRAE ,para luchar contra el narcoterrorismo.
Pase usted imediatamente a mi dormitorio, quítese toda la ropa y pòngase el uniforme policial, yo le enseñarè al toque las armas de reglamento y algunos ejercicios.
Yaqa tanqaq hinas capetanchallaqa-uyanpas wiswirisqa- pusayta munachkan Vergeneataqa, paysi cuentata hukuruspas , imapas qanrapa munasqanta musyaspas ,huk laqichullawan pampaman wikatachin awqa kita capetantaqa.
Warmi rumi makinta sikunapaq hina qapiykuspas, qaqchan qanrataqa:!
Ase que locharemos en el VRAEY, ase que voy ser guardea cevel al toque no,..abosivo, veolador, corropto..!
¡Ama puni ñuqataqa jodichaykuwaychu capetancha, yana qaraykitam chuturachiykiman! ¡Qallaylla qallaykamuy ,llaqtapa makinpim karunki , aka.!
Yaqa capetanpa uyanpi iskayta supiykuspansi, qumir walinta taspipakuspansi ,comesereamanta lluqsiykamun rabiyay rabiyay, qasqunpas punpunyasqa; Vergeneachallanchikqa, mana imapas manchakuq warmimiki.
Kayna machaqway, uru, akatanqakunaqa , achkallañas llaqtanchikpiqa kawsanku .
Llunpa llunpay cresteanas Vergeneaqa, sapa domengo punchaw misaman riruspas, confesakuspa comuniónta chaskikun, rosariotapas sapa semanas rezakun iglesiapi; fiesta patronalpaq allí allin waytakunata maskaykuspansi apan tayta Diospa altarminman; cofradía chacrakunapipas llamkansi mana chirita, rupayta, yarqayta, pisipayta mancharispa.
Kimsa chunka pichqayuq watayuqña kaptinsi”warmi kayninpas” qaritaña munan, yaqas rupay killapiqa ima kayninpas qaparinsi, waqarinsi casarakuymanta; mayu yakullañas kay rupayta chiriyaykachin, qawkayaykachin.
Puquy juibriro killas chayaykamunña, chacrakunapas, uywakunapas miranqañas, runakunapas casarakuyllapiñas puririnku, Pachamamapa bendicionninwan.
Vergeneas chayta umanchaspa, tayta Diosta mañakun kaynata nispa: “Taytallay Jesucristo, kay pacha, hanaq pacha ruwaq tayta, wakcha churillaykim tukuy sunquyway mañakamuyki, ama hina kaspa wiñay kawsaq Dios, casaraykachillawayyà kuyakuqniy qariwan, qanmi kanki qapaq, tukuy ima atiq, ruraq, tayta Jisus”
Semanantinsi iglesia ukupi chaynata mañakun.
Yaqa musquyninpi hinas Jesusqa rimariykamun: “Virginia hija mia, escuchè tus oraciones, pero ahora me encuentro sumamente ocupado con los Presidentes de Estados Unidos China, Japòn, Rusia,etc, otro dìa te antederè; o si no voy a encargarle a San Pedro o San Pablo para que vean tu caso…amen,..amen, hija mia”.
Chaypachas Huantina warmichallaqa, utqayllata iglesiaman riruspas, velachata rataykachimuspas, asuykun San Pedro, San Pablo altarmin kasqanman.
Qunquraykuspansi, pitukuykuspan –yaqa yaqa sunqun kirinchasqa hinas- santokunataqa mañakun: ¡casaraykachillawaychik santokuna, taytanchik Jesucristun chaynata kamachikamun!, nispa.
San Pedro, San Pabloqa quri tiyanankupi tiyaykuspankus qawachkasqaku mundial de futbolnisqanta-Brasil Argentina –llaqtakunapa pukllasqanta.
Hinaptinsi uyarikamun santokunapa kayna nisqan:“Hija Virginia, devota de la Virgen Asunta, ten un poquito de paciencia, hasta que termine el mundial de futbol, solucionaremos tu caso antes que el gallo cante 3 veces”.
Vergeneaqa chayta uyarispansi, manas rimariyta atinchu, yaqas cristiana kasqanmantapas ñakakun, manaña mañakusqanta nitaq Cristo, nitaq San Pedro , San Pablo, uyariykuptinku.¡“Ay wakchapaqa, mana ima kayniyukpaqa, milagros kanchu, qullqisapakuna iskay ,kimsa kutitam casarakunku, Gesela kaqlla”;chaynatas rimapakun.
Santo rosarioman rispansi, rezapakun qasqunta taka takarispa, chaypis rosario rezakuq masinqa, waqasqanta qawarispas, tapun: ¿Panicha Vergenea imaynanpitaq waqaylla waqchkanki?, niptinsi, Veregeneaqa willakun: Mam Jesuspas, San Pedro San Pablopas waqcha pobretaqa uyariwanchu , casarakunaypaq mañakusqaytaqa.
Huknin warmis niykun: ¡Yaw panicha wakchapa pobrepa ima mañakusqanchik uyariwakninchikqa taytanchik San Marcosmiki, paymiki uywanchikkunapa patronnin, tuta punchawpas ñuqanchikwanmiki kachkan, urqupi qasapipas, chiripi wayrapipas!.
Paqarinyà salvia sumaq waytachata aparamuy altarninpaq. Chaymantayà llapallan sunquykiwan mañakuykuy ima munasqaykitapas, payqa wakcha pobrepa uyariqninmi, chaynata ruraykuy panicha, casarakuykunkim kay killalla, chaynam chayqa!.
Yachachisqanman hinas Verengeneaqa asuykun San Marcospa altarninman, qunquriykuspansi, qallaykun rezakuyta:!Tayta San Marcos taytallay, llaqtay patrón, kay wakcha churikin ñawpaqnikiman chaymuni mañakunaypaq; taytallay ama hina kaspa casaraykachillawayyà kay killallapi kuyakuqniy allin qariwan; imaynapas kachunñayà: ñawsa, wistu , mana uyariq, imaynapas kachunñayà; ichaqa kuyakuwaqniyyà kachun; qamyà maskaykuy, akllaykuy taytallay!
San Marcospa uyachansi yaqa kusikuq hinaraq kachkan, ñawichanpas kuyakuyninwanqa waqaq hinaraqsi.
Veregenea chayta qawaykuspas ña llakinmantapas yaqa qawkayachachisqa hinañas wasinman ripun.
Musquyninpis chay tuta Veregeneata , San Marcosninchik rimapayaykamun: ¡Ancha kuyakusqay churillay, sunquykipa llakisqanta uyarispam, waqasqaykita yachaspam , allin warmi kasqaykita qawaspam, nimuyki:”Paqarin punim kuyakuqniki qari wasikita rinqa, makiki mañakuq, yaykupakuq, casarakunaykipaq!. ¡Amayà llakikuyñachu, Apukunapas, Wamanikunapas chaynatam munan!. ¡Rimaykamuniñam.!
Yaqas locayan musquyninpipas Veregeneaqa San Marcospa nisqanwanqa; paqarin punis tayta mamanman willarinqa kunakuytaqa, paykunapas anchatam kusikunqaku.
Chaynapitaqsi kasqa huk runacha, allin llamkay sapa llaqta qari, Florencio sutiyuq, ichaqa ancha riqsisqa “Loqlencio” nisqanwan , sapachallan qari, mana warmiyuqraq.
Warmallaraq kaspansi Loqlencioqa anchasuta kuyakullasqa Vergeneataqa, mana pi runapa yachasqanta, mana pipa musyasqanta; kay kuyakuyninmantaqa mayu, wayta, urpi, wayrakunallas testigo karqaku.
Hina chay tutataqsi San Marcos taytanchik , Loqlenciopa musquyninpi rikuriykun, kaynata niykuspan: ¡Loqlencio kuyay churillay, hanaq pacham kunakamun, paqarin punchaw Vergeneapa wasinman rinaykita!.
¿Imamamtaq ñuqallay rillayman?, niykunsi Loqlenciochallaqa.
San Marcosñataqsi kutichin rimariyninta: ¡Vergeneawanmi casarakunki.!
Loqlencioqa yaqa muspaq hinas tapun:¿Ñuqa taytay, kay runakunapa asikunan runa.?
¡San Marcos taytaykim kamachikamuni, paqarinmi llapallan aylluykikunawan rinaykipaq Vergeneapa wasinta, yaykupakuq, makin mañaq, casarakunaykipaq.! Kay nisqaytaqa Veregeneapas yachanñam.!. Hinaspas San Marcos chinkarin musquyninmanta.
Runachallaqa kay kusikuywanqa manas ni puñuytapas atinñachu, paqarimuy akchiyllatañas suyachkan tayta mamanman willananpaq.
Kay noticiawanqa chay asikuqninku runakunataqa , yaqa machkawan hinas siminkuta tapaykunqa, mana masta usuchikunankupaq.
Wallpa kimsata waqaykamuptinsi, Loqlencioqa mama taytanpa wasi punkunta takaykun, chaysi taytan tapumun : ¿Pim kunan puni maskamunwan, imatataq munan chayraq akchikyaqtaqa? ,nispa.
Loqlencios nin: taytay churikim takamun punkuykita, utqay willanaymi kachkan ,nispa.
Punkuta kichaykuspa ,yaykuykuspansi qallaykun willakuyta: Taytay chisi tutam musquyniypi San Marcos patronninchik kamachikamun ,Vergeneawan casarakunayta.
Chaynata uyarispansi Loqlenciopa taytanqa rimarin: ¡Sallqa runapa taytanqa San Marcosninchikmiki, pay niptinqa imapas ruwanamiki, iñiqninmiki kanchik, chayna piqa, kasukusun patronninchikpa nisqanta!.
Kerosene linternachatas akchiykachin mamanpas, puñusqanmanta qatarispa ; ñawinta qaqukuspa tapurin. ¿Pim kamachikamun ninkim?
Loqlencioqa rimarin: ¡San Marcos taytanchikmi, mamay, pay punim.! Chisi tutam musquyniypi kamachikamun , manaraq inti qispiyta Vergeneapa wasin rinanchikta, yaykupakuq, makin mañakuq, cevelakunaypaq, desposakunaypaq mamay.!
Mana creyeq mamaqa Loqlenceotaqa tapunsi huktawan:¿ Icha muspanki, cabalnikipichu kanki, Jesus miy; Veregeneaqa allin aylluyuqmi, achka uywayuqmi, allí allin puqusqa warmiñamiki, icha patirunki.?
Loqlenceo: Manam mamay, Vergeneallam , pay sapallanmi kuyakuq sunqu suwawaqniyqa; upallallam , karullamantam, mana pimam willaspam kuyakurqani, mayu patanpi rumikunawan sutinta qellqaspay.
Chayna kaptinsi, Loqlenceopa tayta mamanqa ninku, :!San Marcos yayanchik kamachikamuptinqa , ima nisqanta ruraykusun.! ¡Casarakunkim Loqlenceo.!
Akchikyaykamuptinqa aylluntinsi imay mana utqayllaña huñunakunku, Vergeneapa wasinta rinankupaq.
Vergeneas ancha kusikuywanqa supaysuta puñurqusqa, casarakuyta musyaspa.
Habas teqte mikuypas ñas kachkanña runtu taspichayuq, quesillu qapchichayuq., uchu kutachayuq,, yaqañas fiesta hinaña kachkan Loqlenceopa wasinpiqa ayllunkunawan.
Cuartilla Ayrabamba cañazu, kintu coca Qosqomanta apamusqa allin tuqrayuq, chunka cajetilla cigarro Incapas kachkansi posporochayuq.
Huamanga chapla tantapas qipikunapiñas chocolatentin mantelchapi, miski miski frutapas ayllunkunapa apanan llikllanpiñas, manas imapas faltanñachu, qari warmi ayllukunaqa chayaykamunkuñas; kayqa AYNI costumbremiki, punta pacha kaqmanta.
Yaqa wistaman riqkuna punis, achkallaña ayllukunaqa huñunakuspa puririnku Veregeneapa wasinmanqa.
Sitembri killapi mamacha Cocharcaspa hatun punchawninpi hinas runakuna sisi kaqllas richkan, manaraqsi escoylanti warmakunapas purimunchu, chayraqsi intipas sumaqsuta kancharimuchkan. Manas karupichu Veregeneaqa yachasqa.
Chayna richkaptinkus Loqlenceopa taytanqa esquinachapi cocachanta qawaykun-¡ paso machu kintupa llaqichanqa willaykunsi allin punchaw kananta!, musuq nogal ponchonta uqariykuspas –chayaruspa- cruschakuykuspas takaykun Vergeneapa wasi punkunta.
Ukumantas uyarikamun qari rimariy:¿Pitam maskankichik, imatam munankichik?nispa.
Llaqtamasillay Loqlenceopa taytanmi kachkani, niykunsi.
Vergeneaqa manas hatarinraqchu, chaysi taytanqa mana himata yachaspa, tapukun:¿Imam kayman apamullasunkichik.?
Wayta rosasnikimanmi hamuchkaniku, nispas nin Loqlenceopa taytanqa.
¿Ima wayta rosas, ima clavelina?,! monjam churiyqa kanqa!, ninsi.
Chaynata rimachkaptinkus, Vergeneaqa rikchariramuspa , mamanman willakuyta qallaykun: ¡Mamay chisi tutam musquyniypi taytanchik San Marcos kamachikamun, kunansi hamunqa ñuqa kuyawaqniy allin qari, casarakunaypaq….icha paykunachu kanku qawapi rimariq runakuna!. Mana pipa qawasqansi walichallanta allinchakuspa lluqsirparin pationman.
Chaynapis Loqlenceoqa qaparispan qallaykun willakuyta: ¡ kayqaya taytallay San Marcos niwasqaykiman hina Vergeneapa wasinpi kachkani, yaykupakuq, cevelakunaypaq, kamachikuynikita ruraspa.!
Llapallan ayllunkunata qawarispa yapa yapa nin: paymi, Vergeneam sunqullay suwaqniyqa, sapachallan urpim, altar mayorpi compañeraymi , chaynapiqa paytayà tapuykuychik San Marcosninchikpa rimarimusqanta,! nispas tukuykun niyta.
Yaqa rabiyaq hinas Vergeneapa taytanqa, qawarayaykuspa tapun churinta:¿ chiqapchu Loqlenceopa nisqan? ¿San Marcosninchikchu kamachikamurqa.?
Vergeneas sisariq wayta hina contestan:! Ari tayta pay patronmi nimun casarakuynayta, watan watan mañakusqaytan payqa uyariykamun.!
Taytansi yaqa penqakuyllawanña, -¡panpachaykuwaychikyà!- nispas mañakun, San Marcos niptinqa, casarakunqakun churinchikkuna. Kunallan manaraq tragochata malliykuchkaspa ,churaykusunñayà ima punchaw casarakunankuta.
Chayraqsi runakunapas rimariyta qallaykunku, “riqsinakullasunchikyà nispanku”.
Vergeneayta desposayta munaspaykiqa ima ruway atisqaykitayà qawaykachiway, nispa niptinsi Loqlenbceollaqa makitunta hinpiriykuspas, utqayllata yukalitu kulluta yantarun, wallpapa corral wichisqantapas allpawan rumiwansi –illapa hina- qispirachin.
¡Loqlenceo- nispas nin Vergeneapa taytan- chayllapiña ,chayllapiña, allin maqtasun kasqanki; chaynapiqa allí allin masaymi kanki, willkaykunapas qam hinachà kanqa.!
Qasqunta sayarichispas-Loqlenceopa taytanqa rimarin: ¡maqtasumiki payqa, mana manchakuq, chiqap rimariq; ..ichaqa… allinllatam kunachina, kamachina imay ruwaytapas, payqa chay “IMA NISQATA HINAM RURAN” , mana patispa.!
Kusiy kusiysi qawaraykun Vergenneanpa kanan qusanta.!Què yernaso encontrè! ,se dijo; masanqa hichur asnucha hina llamkaysapachas.!
Vergeneapa taytansi rimaykamun, compadrenkunaman: churimnchikkunam desposakunqaku marzo hamuq killapi, domingo iskay chunka iskayniyuq punchawpi; chaypaqyà maskaykusunchik padrinota, curatawan, allin casarakuy kananpaq.
Compadrenñataqsi nin: Padrinopaqa rimapayaykuchwanmiki tayta Carlos Hiraokata, mama Rosa Torres warmintawan, paykunaqa Huanta llaqtapa ancha riqsisqanmiki.
Huantapi tayta curanchiksi, Huamanga llaqtaman ripukun iskay killapaq, Semana Santapi achka qullqis tarikun misakunapi, bautisukunapi; kaypiqa qiparun sacristan tayta Oscarllañam. ¡Mana tayta cura kaptinqa , manayà casarakuy kanmanchu.!
Ichaqa riqsinim chacra maistro huancapino don Marinota, payqa cura perdidon, casarachiyllataqa yachachkanchà; paytayà rimapayaykullasaq, huk toro uywachaytayà pagachaykusaq.
Chaynapiqa compadre, ñamiki padrinopas kanqaña , tayta curapas sacristannintin,!malliykusunñayà Ayrabamba tragochata, Qosqo cocachata, pitaykusunchik cigarros incatawan; aylluñamà kallasun.!
Yaykupakuy punchawpis llapallanku upiyarunku tragota, molle aqatapas, yaqa qaspiykunankama.
Loqlenceos Vergeneawan qawayllaraqsi qawanakuykunku, yaqa toros pukllay hinapiraq- may plazachapiraq tupaykullanqaku. Loqlenceos , kiswar kaspimanta rijunnintapas llaqllayta munachkanña, yawar fiesta corridapaqa.
Yanta, habas, papa, sara, aycha, sora, imakuñapas ñas kachkanña; padrinokunapas arì niykamunsi, tayta cura perdidopas casarachinqañas; Loqlenceopa taytansi huk torota pagaykunqa, chaysi casarakuypiqa rezaykamunqa: runasimipi, castellanupi, latinpiwan!
¡Pasu machu , projisurchaqa achka rimaykunatam yachasqa, parici Cardinal.!
¡Chayaramun casarakuy punchaw, domingo haylli punchaw.!
Manas pi ayllunkunapas faltanñachu, chayaramunsi Kulluchaka, Uchuraqaymantapas, mamapachapa ruruchisqankunata qipirisqa.
Kimsa arpista, violininnintinsi kusikuspa suyanku misa qallariyta.
Padrino-madrinas iglesia punkupiñas, kayta waktas qawarinku casarakuqkunata suyaspanku; tayta cura perdidopas muqunpa uraychanpi sotanachayuqsi, yana qarayuq misalta qapispas agua benditata baldeman huntachichkan, Loqlenceota ,Vergeneata desposachinanpaq.
Yunka sisi hinañas qallaykamun pururiyta, misaman llaqta runakuna. Hanay callemantas uraykamun- quyllur hina llipipipistin- Vergeneaqa: sumaq durasnupa sisan color walichayuq, yuraq corpiñuyuq, ustachayuq, yana chukchanpa trenzanpas , tawa color cintawan watasqas, luquchanqa tunbis waytawan allinchasqas, mamacha Cocharcas o Asunta kaqllas, vergin milagrusa, mana huchayuq, mater inmaculada, vergin.
Pichqa esquinantasà rikuriykamun Loqlenceo ayllusapa- tawantinsuyupi inti raymi fistaman hina . Yana warayuq, yana luquyuq, ustayuq, yuraq millwawan rurasqa bayetas camisayuq- barrington de pura lana, no hay màs- , chunpisapa. ¡ Parece un héroe Ikichano este cholo bravo y fuerte.! Ñas ñawinchaykunña kuyay Vergenneantaqa.
Padrinowan kuskan yaykunku iglesiaman, ñawpaykunkus altarmayorman- para inmolarse en nombre del amor puro y verdadero.
Tayta curanchiksi qallaykun casarakuy misata, iskay quri añilluta bendeciykuspa. :!Dominus voviskun! Etcun es et tu espiritutuuu.! Latinpis waqtachaykamun. ¡Que el señor estè con vosotros y con tu espíritu! Amen nimunkus runakuna.
Chawpi misapis llaqta runakunata tapuykamun: ¿Icha riqsinkichik, yachankichik,ima qarkakuyta, kay Vergeneapa Loqlenceopa casarakuyninmanta.?
¡Manas pipas rimarinchu, mutis general., luz verde, pasen apuraw casamenteros.!
En ese caso preguntarè primero a Loqlenceo:
¿Loqlenceo, chaskinkichu Vergeneata warmikipaq.?
Qaparispas contestan:!Esa pregontita , ne se prigonta señor Cora.!muspaq hinas rimaykamun cuchi Pizarropa castellanunpi.
Tayta curañatqsi qaqchan: ¡Hijo mio contesta bonito, sino….no te puedo casar, ..adios matrimonio, puede costarles cinco toros,.. entonces con mesura y respeto.!
¡Perdon padrecito, panpachaykullawayyà yayallay , voy hablar boneto no mas puis, nispas nin Loqlenceoqa.!
Prosigue el tayta cura: ¡Paywanmi kanki , allin kawsaypi, unquypipas, wañunayki punchawkama, wiña wiñaypaq, chaynamà kanqa.!
¡Chaynachiki kanqa yayallay!, ninsi casarakuqqa.
Vergeneapa turnonsi: ¿Vergenea chaskinkuchu Loqlenceota qusaykipaq.?
¡Ari yayay chaskinim, taytanchik San Marcospa bendición quwasqanmi.!
¡Manam qipataqa ñakakullasaqchu! ¡No me arrepentirè nunca!
Curas yapaykun: ¡chaynallataqmi, allin kawsaypi, unquypipas, ima pisiptinpas waqaychanki wañunayki punchawkama,Santa Madre iglesian chaynata kamachikamun.!
Quri añilukuna bedecisqatas churaykunakunku makin rawkananpi casarakuqkunaqa padrinonkupa qayllanpi.
Tayta curas tukuykuytaña munachkan casarakuy misataqa, chaysi rezaykamun kimsa idiomapi:
¡Pater noster qui is in chelo, santifechetur numen tuun.! enLatin.
¡Padre nuestro que estàs en los cielos ,, santificado sea tu nombre.! en Castellano.
¡Yayayku hanaq pachapi kaq, sutuki muchasqa kachun.! Runasimipi.
Kimsa idiomapi waqtachaykamun, torochapaqmiki, casarakuypas qullqipaqmi.
¡Buen provecho profesor, saludos a la familia Palomino en Huamanga.! ¡Qawkallayà!
Tukuykunanpaqñas tayta curanchikqa, yaqa qapariq hina rimarimun:
¡Lo que Dios uniò, que no lo separe el hombre.!
¡Tayta Diosninchikpa parinchasqantaqa, amayà runaqa rakichunchu.!
¡Ya están casados.! ¡Casaduñam kankichik.!
¡Loqlenceo ya puedes besar a tu esposa!
¡Loqlenceo ñam warmikita muchaykuwaqña.!
Manaraq cura rimayta tukuchkaptinsi Loqlenceoga, padrinokunapa waqtachanta usturuspas, kaira hina hapirun wiqawninmanta Vergeneataqa, huk muchayllawansi yaqa puni ñawinta muyurachin warmillataqa; paypas kimsa chunka pichqayuq wata qari suyasqanpis, ima kayninpas wichirparin.
Curapas, padrinokunapas qawayllañas qawarayanku, manas kacharinakunchu kaira sillusapa hina , puquio unqina hina arwitasqa casadokunaqa.
Chaysi tayta Carlos Hiraoka, ahijadonkunata qaqchan: ¡Hijos mios, basta de besos y abrazos, estamos en la casa de Dios, en la Iglesia.!
Vergeneapa ñawinpas hinas muyuchkan muchaywanqa, chaysi mañakun Loqlenceontaqa: ¡ chayllapiñayà papitucha, doctor, enginiro; kachaykullawayñayà, hakuchik wasinchiktaña ripusun, mana pipa rikusqanta.! Manas kacharinchu maqtaqa.
Tayta mamankus qaqchanku: ¡Yaw Loqlenceo, Vergenea, mana pinqakuqchus kasqankichik, runa haylla, iglesiapiraq, Jesus niychik.! ¡Tayta cura bibliyawan waqtay.!
Cura perdidos , baldipi agua benditata uqarispa, maqchiykun casadokunapa uyanman-padrinokunamanpas wichirinsi yakuqa; …chayraqsi Loqlenceo Vergeneawan kacharinakunku, pisipay pisipay, suday suday, ñawinpas pukayasqa, kusiy, kusiy.
Consejo: ¡ Chaysi casarakunaqa manaraq puquy puqusqa kachkaspa.! ¡Tèrmino medio.!
Tayta curas tukuchaykamun:¡la Santa Misa ha terminado, podeìs ir en paz, amen,amen.!
Iglesia ukumantas uyarikamun “Apu yaya Jesucristo” taki, ñamiki chayamunqaña Semana Santa fiesta.
Don Carlos Hiraokas agradecekaykamun japonispi llapallan compañamintukunata: !Arigato, arigato- diciendo! ¡Gracias, gracias - nispan.!
Casarakuy fiestas qallaykunña achka mikuywan, upiyaywan ,tusuywan. Yaqa chawpi tutatas, allin mikusqa, tususqa, upiyasqa, Loqlenceo Veregenneantin ripunkunku musuq wasinkuman, allin kawitus(catre) lloqi sachamanta ruwasqas suyachkan(a prueba de todo,terremoto, tsunami.), chunka oveja qarayuqsi colchonninpas, kimsa kupichu llamamanta awasqa qatakunas frazadanpas, sawnanpas(almohada) merino carneropa yuraq millwanwa rurasqas--¡mejor que en los hoteles de 5 estrellas!
Y esa noche en el cielo azul estaba la presencia de la luna y de las estrellas, testigos mudos de la “luna de miel” de Florencio y de Virginia.
Chay tutas mama killa, quyllurkunapiwan upallalla qawamuchkanku Loqlenceopa Vergeneapa “anti miskinta”, uyachallankupas asiriy, asiriy, rinrinkuta tapakuykuspanku.
Ima tutaya chay tutaqa karqa Huanta llaqtapi, qunqayllamantas supaysuta paramun illapantin rantatatatastin, lluqllayuqraq; wayrapas waqachkaq hinas sachakunata taspirarin, yana puyus muyun kayman wakman; Japòn llaqtapi hinas pachapas kuyuchkan ,katatataspa, mawka pirqakunata tuñichispa.
Cevelakuqkunapa wasinpiqa, akchiypas wañuchisqañas, qikitayllañas, pisipayllañas, wañuykayllañas, kuyakuq sunqukunapaqa.
¡Kay pacha kuyuyqa iskay horachallas karun.!
Chaymantas-yaqa punchawyaq hinas- hanaq pachapas chuyarayaykamun.
Pichuwkunas kusiy takiyta qallaykamun, wayrapas qawkayansi, mayupas espejo hina yakuyuqsi, intis hispiykamun kanchariyninta rawrachispas.
Loqlenceos chayta qawaykuspa, umanchan paraíso terrenalpi kasqanta, waranta watakuspas utqayllataña ripun chacrata, yanta uqariq, qurakuna qaqchuq. Warma yananqa hinas puñukuchkan.
Veregeneas makinta kay wakman wikataspa maskan papituchanta, tiksi muyuman ñawin kichachiq qarita; musyansi kunan hora chacrapiña kasqanta, llamkasqanta.
Ancha kusisqas rikcharin, ima kayllantapas mantuykuspa; hatarispas asiy asiy lluqsirin, panchiy panchiy wayta rosas hina, pukay pukaycha,qumir llaqicha.
Kikillanpqsi takikun San Marcospa bendicionninta.:
Casarachiway nillaptiy, desposachiway nillaptiy,
Marzo killapaq nirqanki, abril killapaq nirqanki.
Pilas radiochanpis uyarin musuq waynochata,tayta Romolo Cordiropa ruwasqanta, “Bellas Esmeraldas” nisqanta.:
Linda Huantinita, mi bella flor,
Eres vencedora de la vida,
Y fortaleces nuestra hermosa tierra,
Con tu dulzura y encanto.(bis)
Loqlenceoqa kutirqamunqañamà, allintañam akchikyaykamun; warmichallaqa miski papayuq aychasapa chupichatas timpuchichkan, moteyuqta, uchuyuqta, qusanpaqa.
Papituchaqa rikuriykamnunñas yanta qipirisqa, wiqawninpi kuchunayuq, uywakunapaq pastoyuq.
Chayaykamuspansi warmichallantaqa muchaykun makichallanpi, chaysi Vergeneaqa qawarayan llakisqa hina.
Qusansi nin: Punchawqa makichallaykipin muchaykusayki, manamà pipas kanchu agua benditawan rakiwananchikpaq, ..tutaqa….simichaykipin…wañurayanaykikama.
Punchawkunas qiparin, casadukunaqa allin wasiyuq, uywayuq.,manaraq churiyuqsi.
“ Chaynapitaqsi… Loqlenceopa…. sasachakuykunaqa…. Qallaykamunqaña”.
Vergenea chacra rinankamas Loqlenceo alichachkan wasipa qatanta, pirqakunata;tukuruspas ichikachan wasillampi.Umanmansi chayaramun pinsaminto: ¿Imaynanpitaq manaqa anchata riqsichikuymanchu lliw llaqta runakunawan.?
Manaraq calleman lluqsirispas, hatun kuchinman qaraykun sunchu qurata, cebadatawan. Warmichansi nisqa: ¡Tolo Santospaqmi kay kuchiqa.! ¡Allintan uywana.!
Callepi llapallan runa puriqtas rimaykullan: ¡Allinllachu mamay taytay, kachkani Veregeneapa qusanmiki, riqsiykullawaychi.!
Runakunas contestan: ¡ Ari taytay, kunanmanta riqsiykullasayki chaynata.!
Hinaptinsi qallariq hatun callenta rikuriykamun huk misti, alazan cawalluyuq, qullqi sapa riendasniyuq, nogal punchuyuq, macurayuq. Loqlenceos nin :!Paypas yachachun pi kasqayta.!
Yaqaña punkunman chayaykamuptinsi, saludaykun: ¡Buenos dias tayta, imaynallam tayta, rimaykamullasunki Loqlenceon.! ¿Imataq graciallayki, sutillayki.?
Huamanguinos contestan :!Buenos días hijo mio, estoy bien, mi nombre es Polo Santos!
Loqlenceoqa manas cabalninpi hinachu sutinta uyarispaqa. ¿Ima ninki taytay , Tolo Santos ninkichus?
¡Claro hijo, soy Polo Santos , aquí està ni DNI.! ¿Sabes leer, porquè preguntas.?
Taytay warmillaymi kamachiwarqa, ¡chay hatun kuchinchikqa Tolo Santos paqmi ,nispa;Tolo Santos kaspaykiqa kuchitayà kunallan apakuy.!
Huamanguinos kuti kutita tapun: ¿Chaynatachu warmiki nirqa.?
Loqlenceos yaqa rabiyyayqa hina: ¡Claro pues taytay, manam llullakuymanchu.! Sino warmiypas piñakunmanmiki mana niwasqanta ruraptiyqa.!
¿Ima waskawantaq apasaq kaynaña hatun kuchitaqa.?, huamanguino rimarin.
¡Aque nu falta nada papa, musuq llama waskapas kachkanmi, watanaykipaq.!Upallaqa ninsi.
Qawachkaptinsi “Tongocha” sutiyuq kuchisutaqa wataykuspa qallarin puririchiyta waqana patanta; Loqlemceos kuskaraqsi rin llaqta llusinakama, kuchipas ayllun kanman hinas, waqaspas despedikun, karu qasa ñanninta Huamanguino chinkaykachiptin.
Ninsi: ¡Al fin warmichaypa munasqanmiki, kamachikusqanmiki.! Wasintas kutikun mana kuchiyuq, mana waskayuq. ¡ Qarisupa suirtinqa.!
Tardeyaykuqtas Vergeneaqa chacramanta chayaykamun, habas, alvirja pallaychayuq, uywakunapaq pastuchayuq.
¡ Loqlenceo!, -nispas qayan- ¡ Sunchuta kuchiman huykamuy wirayananpaq.!
Qarillaqa mancharisqa hinas tapurin:¿Ima ninkim warmichallay.?
¡Kuchiman qaray sunchuta.! Yapatawansi rimarin warminqa.
¿Kuchiman? ¿Manachu ñaqa akchikyaqta nirqanki, kuchiqa Tolo Santos paqmi.? manchakuywan contestan Loqlenceo.
Warmiqa: “!Claro puis papitucha, Tolo Santospi sipinanchikpaqmi.!
Qariqa: ¿Imà? ¿ Tolo Santospi sipìnapaq, chicharro ruwanapaq.?
¿Imaynanpi? Nispas Vergenea tapumun.
Loqlenceos qaparin: ¡Ñuqawanqa allintacham rimanki, ima niwasqaykitapas- al pie de la letram- ñuqallayqa rurasaq.! ¡Allinta kamachikamuy, allinta rimariy.!
Ñaqamiki , cawallupi sillarisqa chayaramun wasinchikman tayta Tolo Santosqa, sutinpas mana patinapaq DNIpin kasqa, escoylanti warmam ñawinchaykun, chay tayta Tolo Santosmi kuchinchikta apakun musuq waskayuqta. Yana orqu qasantam kuchitaqa siqaykachin tustun tustun, ñuqapas llakikunimiki “Tongochamantaqa” ayllu hinam.
Vergeneas upallalla uyarin, mana creyeq hina, chayraqsi tukuykuptin tapun: ¿Imaynataq chay taytaqa, may ñannintataq ripun.?
Calleman lluqsirispas , warminta qawachin chinkaykusqan ñanta.
Vergeneas ustanta allinta wataykuspa kunakun: ¡Riqsinim chay ñankunataqa, ayllunchikkunapa chacranlawmi, Huamanguinoqa manam karutaqa rinmanchu kuchita qatispanqa.! Wasita allinta waqaychay, yanqataq punkuta kachaykuwaq.! ¡Orden expresa, que se debe cumplir sin gestos ni murmuraciones.!
Intipas pasaykuchkanñas –ñamiki tutayay chayamunqaña- , Loqlenceos llumpayta umanchan llakisqaraq kuchin regalasqanmanta, chaynataqsi pinsaminto qapirun, tutayaypiqa warmichanpaqqa ima malagueropas kanmanmi.¿Imatataq ruwayman? ninsi
¡”Amam punkuta kachaykunkichu nispam warmiy niwarqa”!
Barretata qapiykuspas punkuta urqurun, waskawan wataspas qipikun, warminpa qipanta rispa tarinanpaq, ¡Yaqa Semana Santapi Jisus kaqllas, cruzninta qipirichkan.upallaqa!
PUKAY PUKAYCHALLA. KAY WILLAKUYQA MANARAQMI TUKUNCHU.
COLORIN,COLORADO ESTE CUENTO AUN NO HA TERMINADO.